Mae Golygydd Materion Cymreig BBC Cymru yn bwrw golwg ar faterion y dydd yn ei golofn. Wedi marwolaeth Gwynfor Evans ddydd Iau mae'n cofio clywed Aelod Seneddol cyntaf Plaid Cymru yn areithio am y tro cyntaf.
Dydd Gwener, Ebrill 22
Yn ystod bwrlwm gwleidyddol y chwedegau doedd hi ddim yn anarferol i blant ymddiddori mewn gwleidyddiaeth. Efallai y byddai plant heddiw yn rhyfeddu fod rhai ohonon ni'n mwynhau mynd i gyfarfodydd gwleidyddol pan oeddem ni'n ddisgyblion cynradd!
Cyn i mi gyrraedd 10 oed roeddwn i wedi clywed Harold Wilson yn annerch y dorf ym Mharc Ninian, Ted Heath yn ceisio tanio ei gefnogwyr ym Mhafiliwn Gerddi Soffia a Jo Grimmond yn disgrifio ei "ryddfrydiaeth newydd" i`r selogion yn Neuadd Cory.
Mae Pafiliwn Gerddi Soffia a Neuadd Cory wedi hen ddiflannu a chyn bo hir mae'n bosib y bydd Parc Ninian yn perthyn i'r llyfrau hanes.
Hanesyddol
Gwŷr y Rhondda sy'n cymryd gwell gofal o'u hadeiladau hanesyddol - yn Nhreorci mae neuadd ysblennydd y Parc a'r Dâr yn dal i wasanaethu fel theatr a sinema.
Yn y Parc a'r Dâr y clywais Gwynfor Evans yn areithio am y tro cyntaf. Roeddwn i'n naw mlwydd oed ac roedd y cyfarfod ar drothwy is-etholiad Gorllewin y Rhondda ym Mawrth 1967.
Rhai i mi gyfaddef mai nid Gwynfor oedd seren y noson i ni'r plant. Araith yr actor Meredydd Edwards sy'n aros yn y cof - araith yn llawn hiwmor a gwatwar.
Er na chofiaf araith Gwynfor ar yr achlysur hwnnw, mae'n ddigon hawdd i mi drafod y cynnwys oherwydd, mewn gwirionedd, roedd cynnwys a neges areithiau Gwynfor yn ddigyfnewid.
Gwers hanes
Yn ddieithriad, byddai'r araith yn cynnwys gwers hanes. Byddai'r union gyfnod yn amrywio - Macsen Wledig mewn un araith, Hywel Dda yn y nesa - ond yr un oedd y bwriad bob tro sef pwysleisio cenedligrwydd Cymru a'i hanes hir fel gwlad.
I ni heddiw, mae'r pwyslais ar hanes yn ymddangos yn rhyfedd neu hyd yn oed yn ecsentrig. Ond pan fagwyd Gwynfor Evans roedd hen ddigon o bobol, mwyafrif o bosib, nad oedden nhw'n ystyried Cymru yn wlad na'r Cymry'n genedl.
Ymladd brwydrau gwleidyddol y mae Plaid Cymru heddiw...ymladd brwydr seicolegol oedd tasg Gwynfor Evans. Yn y dasg honno roedd yn mynnu bod Plaid Cymru yn rhan o "fudiad cenedlaethol" llawer mwy eang oedd yn cynnwys mudiadau a chyrff anwleidyddol fel yr Urdd a'r ysgolion Cymraeg a hyd yn oed, ar adegau, wleidyddion o bleidiau eraill.
Ysgubol
Yn y frwydr honno enillodd Gwynfor fuddugoliaeth ysgubol. A fyddai plaid o'r enw "Llafur Cymru" oni bai am Gwynfor Evans? Go brin. A fyddai cynulliad yng Nghaerdydd, S4C, Radio Cymru? Annhebyg iawn.
Ni chafodd ei freuddwyd fawr, hunanlywodraeth, ei gwireddu. Ond nid ennill hunanlywodraeth er mwyn ennill hunanlywodraeth oedd cymhelliad Gwynfor.
Diogelu cenedligrwydd a diwylliant Cymru oedd yn ei sbarduno a thra bod dyfodol y Gymru Gymraeg o hyd yn ansicr ym meddyliau ei phobol, does dim amheuaeth bod Cymru'n genedl. I Gwynfor y mae'r diolch.
Home
